Cầu Long Biên (Hà Nội) là cây cầu thép, nhịp lớn có kết cấu rất tiêu biểu, mang trên mình nhiều chứng tích lịch sử, rất đáng ghi nhớ trong lịch sử ngành cầu Việt Nam.
Tên cầu Long Biên 龍編橋, chữ Hán nghĩa là “rồng giao nhau”, do Thị trưởng thành phố Hà Nội thời chính phủ Trần Trọng Kim là ông Trần Văn Lai đặt. Tên trước đó là cầu Doumer, mang tên toàn quyền Đông Dương Paul Doumer, người đề xuất và trực tiếp tổ chức thiết kế, xây dựng cầu. Long Biên 龍編 là lấy theo tên thủ phủ của quận Giao Chỉ được lập ra từ thời Bắc thuộc, thời kỳ Tây Hán (202 TCN – 9), trị sở Long Biên khi đó ở phía Tả ngạn sông Hồng. Đã có nhiều năm tôi hiểu Long Biên 龍 邊 có hàm ý là “rìa/mép của Thăng Long” với chữ “biên 邊” thuộc bộ “xước”, đó là cách hiểu chưa đúng.
Cầu dài 1682 m, gồm 19 nhịp dàn thép xe chạy dưới, 02 mố và 18 trụ cầu kết cấu đá xây, móng trụ là giếng chìm sâu 30m (thi công theo phương pháp giếng chìm hơi ép). Cầu có một làn đường sắt khổ 1m chạy giữa, hai làn xe cơ giới khổ 2,6m chạy hai bên và ngoài cùng là làn bộ hành. Kết cấu nhịp cầu là các dàn thép dài 75m, xen kẽ là nhịp dài 106,2m với ba phần: thừa hưởng hai đầu mút thừa (chìa) 27,5mx2 và dầm đeo 51,2m. Đây là kết cấu nhịp hiện đại ở thời điểm đó. Cầu Long Biên được phân kỳ đầu tư. Khi hoàn thành năm 1902 chỉ gồm đường sắt và bộ hành, những năm 1923, 1924 xây dựng giai đoạn 2, hoàn thành ngày 25/4/2024 gồm bổ sung hai làn đường ô tô hai bên, mỗi làn 2,6m.
Cầu Long Biên đã hơn trăm năm gánh vách nhiệm vụ là huyết mạch giao thông. Tồn tại cùng lịch sử dân tộc trong suốt thế kỷ 20 đầy biến động, cầu mang trên mình những giá trị văn hóa và là nhân chứng lịch sử.
Trong cuộc kháng chiến trường kỳ 9 năm chống thực dân Pháp xâm lược (1946-1954), cầu chứng kiến đoàn quân và dân Thủ Đô sau 60 ngày đêm chiến đấu dũng cảm, sáng tạo “Cảm tử cho Tổ Quốc quyết sinh”, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ bảo vệ an toàn cho cơ quan đầu não, bảo vệ cho kế hoạch tản cư… đã bí mật rút khỏi Hà Nội, “hẹn mai về lấy lại Thủ đô”:
“Nhớ một đêm nào
Đoàn quyết tử rút khỏi chân cầu
Để lại sau lưng phố phường cháy lửa
Chỉ xuống dòng sông nước đỏ
Hẹn mai về lấy lại Thủ đô!”
(Trên cầu Long Biên – thơ Lưu Quang Vũ)
Long Biên cũng là cây cầu đã “tiễn đưa” đoàn quân viễn chinh Pháp lặng lẽ rút khỏi Hà Nội để về nước sau thất bại nặng nề tại Điện Biên Phủ, buộc Pháp phải ký hiệp định Genève: đình chiến, công nhận độc lập, chủ quyền cho Việt Nam.
Cũng ngay khi đó, đầu cầu phía Gia Lâm đã chào đón đoàn quân đoàn quân chiến thắng về tiếp quản Thủ đô.
“Chúng ta về lấy lại Thủ đô
Cầu trầm lặng nhớ bao người ngã xuống
Buổi nào Thăng Long rũ tung xiếng nặng…
Dòng sông dài như tình yêu của ta.”
(Trên cầu Long Biên – thơ Lưu Quang Vũ)
Trong chiến tranh chống Mỹ phá hoại, cầu Long Biên là biểu tượng kiên cường, hiên ngang của người Hà Nội trước bom đạn.
Tồn tại qua hai thế kỉ, Cầu Long Biên nay đã già nua, chắp vá, nhưng vẫn tiếp tục gồng mình ngày đêm cho các chuyến tầu, cho người và hàng hóa qua lại hai bờ sông Hồng.
Bên kia cầu, chùa Bồ Đề như chiếc nấm linh chi cổ đại
Cầu Long Biên gù lưng người phu già
Sớm chiều cõng chuông qua sông
Nhắc nhở lẽ huyền vi Hà nội.
Chiếc cầu đi suốt đời ta
Đầy vết dao binh lửa
Dạy ta vượt lên sóng gió
Làm người
Ba mươi năm
Ta lại đạp xe qua chiếc cầu cũ kỹ
Trong sớm thu dịu ngọt
Nghe sông Hồng vặn mình trong cát
Gió rít mỗi trụ cầu
Thấy màu mắt những anh hùng trong thép
Thấy những sóng người dào dạt
Trùng trùng lớp lớp đi xa
Ta muốn nói lời chia tay
Với nghìn năm đang qua
Với Thăng Long từng ngày trẻ lại
Với chiếc cầu từng giờ hấp hối
Đang giang tay đón những người đi bộ cuối cùng qua sông
Rồi một ngày đẹp trời
Hà Nội sẽ tiễn người vào lịch sử
Tiếng chuông vang vang khắp bến Bồ Đề”
(Cầu Long Biên - thơ Nguyễn Khoa Điềm)
Cầu Long Biên và mọi cây cầu như một cơ thể sống: sinh ra, làm việc và mất đi. Tôi mong một ngày gần đây, một cây cầu mới hiện đại hơn, hoành tráng hơn sẽ được xây dựng gần sát với cầu Long Biên. Ngoài gánh vách nhiệm vụ cao cả mà cầu Long Biên bàn giao cho, còn đảm đương thêm các công năng vận tải của hiện tại và tương lai 50, 100 năm sau. Khi đó, cầu Long Biên sẽ chính thức được “nghỉ hưu”. Các nhịp dàn quân dụng T66 và các trụ cầu được xây chen chắp vá sẽ được phá bỏ. Phần cầu còn nguyên vẹn phía bờ Hà Nội sẽ được bảo dưỡng, sơn sửa lại để tồn tại lâu dài, đóng vai trò là một bảo tàng, lưu giữ một di sản văn hóa, một chứng tích lịch sử của Thủ đô Hà Nội. Không còn chức năng vận tải giao thông, nhưng cầu Long Biên vẫn sống mãi và trở thành một điểm du lịch, một nơi “cheek in” thú vị của mọi người.
Nhữ Đình Văn